همشهری آنلاین – محمدرضا ربیعیان: استان البرز که ابتدا بخشی از استان تهران بود و در سال ۱۳۸۸ از آن جدا شد، از غرب به استان قزوین، از شرق به استان تهران، از جنوب به مرکزی و از شمال به مازندران می‌رسد. این استان در سمت جنوب غربی رشته‌کوه‌های البرز قرار دارد و روستاهای منطقه طالقان مهم‌ترین بخشِ آن است که فرهنگ و موسیقی‌اش با نواحی دیگر البرز جنوبی به‌ویژه با بخش شرقی آن در کومش و استان سمنان تفاوت چشمگیری دارد.
اگرچه بخش عمده‌ای از موسیقی طالقان به علت گسترش مناسبات و تغییرات جدید اجتماعی و اقتصادی از بین رفته است، هنوز می‌توان شاهد جلوه‌های کم‌فروغی از موسیقی گذشته این منطقه بود.
ییلاق و قشلاق دائمی دامداران طالقانی به نواحی غربی مازندران و گیلان باعث شده است موسیقی این منطقه متاثر از موسیقی مازندران و گیلان باشد. در عین حال، تقریباً نمی‌توان ارتباط تعیین‌کننده‌ای بین موسیقی طالقان و موسیقی سایر نواحی جنوبی البرز مشاهده کرد. شاید یک نمونه مشترک در موسیقی آوازی این دو منطقه "کَل امیر" باشد که البته هر دو آنها برداشتی از آوازهای امیری در موسیقی مازندران است. غیر از این مورد، برخی نغمه‌های مراسمی و سازی مثل "شاه اسماعیل" در طالقان و گرمسار از نمونه‌های بسیار کمیاب نغمه‌های مشترک در طالقان و کومش است.
موسیقی طالقان را می‌توان به بخش‌های منظومه‌ها، آوازها و ترانه‌ها، آیین نوروزخوانی و کارگان (رپرتوار) سرنا و دهل تقسیم کرد.
در طالقان چند منظومه آوازی رواج دارد که همراه با کمانچه و گاه با نی اجرا می‌شوند. اصلی‌ترین بخش موسیقی طالقان منظومه‌ای آوازی است که «عزیز و نگار» نام دارد. این منظومه نسبتاً طولانی معرف اصلی موسیقی آوازی و بومی این ناحیه است و بسیاری از مقام‌ها و ریزمقام‌های رایج این منطقه در قالب موسیقی این منظومه ارائه می‌شوند و می‌توان ساختار موسیقی طالقان را در این منظومه متبلور دانست.
داستان عزیز و نگار، مثل بیشتر قصه‌های عامیانه، درباره دلدادگی دختر و پسری جوان و هم‌ولایتی است که سال‌های سال با آواز و روایت شِرخوان‌های نقالْ گُل سرسبد محافل مردم این منطقه بوده است. این منظومه اصالتی طالقانی دارد و به لطف داستان پرکشش و موسیقی غنی‌اش از طریق مردم اِشکِوَر و دیلمان به بسیاری از نواحی گیلان راه یافته و در آن مناطق بومی شده‌است.
از سوی دیگر، منظومه زَرَنگیس نیز از گیلان وارد طالقان و با تغییراتی در ساختار شعر و ملودی، در این منطقه بومی شد و جا افتاد. زرنگیس منظومه‌ای قدیمی و غنایی است که امروزه فقط اشعار پراکنده‌ای از آن باقی مانده و روایت منسجم و یک‌دستی از آن در دست نیست. مهاجرت منظومه عزیز و نگار از طالقان به گیلان و منظومه زرنگیس از گیلان به طالقان نمونه جالبی از داد و ستد فرهنگی میان مردم این دو منطقه است.
به جز منظومه‌ها، تعدادی آواز ، ترانه و ریزمقام‌ها هم در موسیقی این منطقه وجود دارد، مثل کَل امیر (امیری)، غربتی، دیلمانی و قاسمِ باد (قاسم‌آباد) که از موسیقی مازندران و به‌ویژه گیلان متاثرند. بعضی نمونه‌های موسیقی این منطقه مثل آهنگ شترزنگ که زمان حنابندان در مراسم عروسی اجرا می‌شود، اصالتاً طالقانی هستند و در مازندران و گیلان رواج ندارند. ترانه‌هایی که به مراحل گوناگون عروسی مربوط می‌شوند ویژگی‌های بومی و محلی قوی‌تری دارند.
آوازهای مربوط به آیین نوروزخوانی بخش دیگری از موسیقی طالقان است که گسترده‌ترین وعمومی‌ترین نوع موسیقی آوازی و نسبتاً قدیمی این ناحیه به شمار می‌رود و هنوز هم نمونه‌هایی از آن در روستاها موجود است. نوروزخوان‌ها از حدود ۱۵ روز مانده به فصل بهار، در هر کوچه و برزنی، با ساز و آواز، رسیدن بهار را مژده می‌دادند. نوروزخوانان طالقان بعد از نوروزخوانان کومش، برجسته‌ترین و پرتعدادترین نوروزخوان‌های البرز شمالی و جنوبی محسوب می‌شدند و به دلیل هم‌جواری دره بزرگ طالقان با نواحی اِشکِور و دیلمان در گیلان، برخی از روایت‌های نوروزخوانی در گیلان متاثر از شیوه کار نوروزخوان‌های طالقان بوده است.
با این همه، نوروزخوانی‌های طالقان از نظر مضمون با چارچوب آیین نوروزخوانی در البرز شمالی و جنوبی تفاوت چندانی ندارد و نحوه اجرای مراسم آن نیز در این مناطق مشابه این آواز مناسبتی و نوروزی در سایر نواحی البرز است. شاید از طریق الحان نوروزخوانی برخی ویژگی‌های موسیقی بومی فرهنگ طالقانی را که اکثر نمونه‌های اصیل آن متروک شده‌اند، بتوان ردیابی کرد.
در این منطقه سازها تنوع چندانی ندارند. مثل بیشتر مناطق ایران، سرنا و دهل (که گاهی به آن نقاره می‌گفتند) این‌جا هم رواج دارد. قطعات مربوط به سرنا و دهل در طالقان بیشتر از موسیقی مازندران و به‌ویژه موسیقی گیلان تاثیر گرفته است که معمولاً در جشن‌ها و عروسی‌ها نواخته می‌شوند. این بخش از موسیقی را نوازندگان حرفه‌ای اجرا می‌کنند و به همین علت، هویت بومی کم‌تری دارد.
کمانچه تنها ساز زهی منطقه طالقان و مهم‌ترین ساز در همراهی با آوازها بوده و جز آن موارد استفاده‌اش محدود به مجالس عروسی بوده است. این ساز در این ناحیه امروزه تقریباً فراموش شده است و نوازندگان قدیمی آن درگذشته‌اند. تمام کمانچه‌های منطقه طالقان ظاهراً کاسه پشت‌بسته داشته‌اند. ساز ضربی همراهی‌کننده کمانچه دایره بود که غالباً زنان مجلسْ نواختن آن را به عهده می‌گرفتند، اما به‌تدریج تمبک جای دایره را گرفت. نی هم از سازهای متداول موسیقی نواحی طالقان بود.
منابع:
دایرة‌المعارف سازهای ایران، جلد اول (سازهای زهی مضرابی و آرشه‌ای نواحی ایران)، محمدرضا درویشی، موسسه فرهنگی-هنری ماهور، چاپ چهارم: ۱۳۹۰
دایرة‌المعارف سازهای ایران، جلد دوم (پوست‌صداها و خودصداهای نواحی ایران)، محمدرضا درویشی، موسسه فرهنگی-هنری ماهور، چاپ دوم: ۱۳۹۲
کوچ (بررسی موسیقی نواحی ایران)، جهانگیر نصری اشرفی، سوره مهر، چاپ اول: ۱۳۸۶
گوسان پارسی (بررسی نقل و نقالی در نواحی ایران)، جهانگیر نصری اشرفی، سوره مهر، چاپ اول: ۱۳۸۵
نظر شما